Mówi?c o II wojnie o Trybuna? Konstytucyjny mo?na domniemywa? zbli?aj?c? si? perspektyw?, jaka czeka ten organ w obecnej kadencji Parlamentu. Politycy nowej wi?kszo?ci niejednokrotnie powtarzali has?a o potrzebie “naprawy” Trybuna?u wskazuj?c na panuj?c? sytuacj? w tej instytucji jako przyk?ad destrukcji rz?dów prawa dokonanej przez rz?d Zjednoczonej Prawicy. – Jakub Chru?ciel prezentuje chronologi? zdarze?, które doprowadzi?y do dzisiejszego kryzysu instytucji Trybuna?u Konstytucyjnego.
PO czyli betonowanie swojej w?adzy
Aby dok?adniej nakre?li? problem jaki istnieje, nale?y cofn?? si? w czasie o kilka lat. Kiedy w 2015 roku wszystko wskazywa?o na to, i? Prawo i Sprawiedliwo?? wygra jesienne wybory, rz?d PO-PSL dokona? nowelizacji ustawy o Trybunale Konstytucyjnym przyznaj?c sobie prawo do wcze?niejszego wybrania 5 cz?onków przysz?ej kadencji Trybuna?u. Reforma mia?a za zadanie zapewni? zachowanie wp?ywu w tej instytucji. To dzia?anie sta?o si? podstaw? kryzysu ustrojowego, który jako spór polityczny i prawny ostatecznie nabra? rozp?du podczas rz?dów Zjednoczonej Prawicy.
Dzia?ania rz?du PO-PSL skutkuj?ce naruszeniem obowi?zuj?cej procedury wyboru cz?onków Trybuna?u nie spotka?y si? wówczas z na tyle znacz?c? krytyk?, aby rz?d ten porzuci? swoj? inicjatyw?. Zaprzestanie prób obsadzania 5 cz?onków, podczas gdy w normalnych warunkach rz?d PO-PSL móg?by dokona? wyboru 3 cz?onków, prawdopodobnie uchroni?oby TK przed pó?niejszymi perturbacjami. Zmiany dokonane w ostatnich miesi?cach tego rz?du sta?y si? “moraln?” podstaw? w przekazie nowego obozu w?adzy do przeprowadzania reformy w Trybunale podczas okresu “dobrej zmiany”.
PiS, czyli rollercoaster w Trybunale
Reforma s?downictwa by?a jednym z g?ównych postulatów wyborczych Zjednoczonej Prawicy. Obóz ZP powo?ywa? si? na zdegenerowanie “kasty s?dziowskiej” maj?cej swój rodowód w okresie PRL i obsadzaj?cej stanowiska w czasach post-PRLu. Wskazywano na to, i? prawo sta?o si? interesem dla elitarnej grupy, a nie walk? o sprawiedliwo??. Has?a te nie mog?y równie? nie dotkn?? Trybuna?u Konstytucyjnego. Dzia?ania rz?du PO-PSL sta?y si? dla nowej w?adzy przyk?adem obrony dawnych stosunków w instytucjach pa?stwowych i prawniczych.
Kiedy Sejm, w ramach którego w?adz? sprawowa? rz?d PO-PSL, dokonywa? wyboru 5 s?dziów do TK, politycy prawicy wskazywali na wady prawne, jakie posiada? ten wybór. Wybór na Prezydenta Andrzeja Dudy, by? sygna?em, i? Polsk? czekaj? zmiany równie? w przypadku wyborów parlamentarnych. Jedn? z pierwszych decyzji, jakie podj?? nowy Prezydent, by? sprzeciw wobec zaprzysi??enia cz?onków TK wskazanych przez Sejm.
Po wygranych wyborach Zjednoczona Prawica posz?a dalej, przygotowuj?c szereg ustaw, które mia?y naprawi? funkcjonowanie organu konstytucyjnego. Sprawa wyboru s?dziów i pierwszych ustaw ostatecznie wyl?dowa?a w Trybunale Konstytucyjnym, który postanowi?, i? wybór 3 s?dziów zosta? dokonany prawid?owo, podczas gdy wybór 2 kolejnych by? niezgodny z Konstytucj?, a tak?e i? ustawa zmieniaj?ca funkcjonowanie TK przygotowana przez PiS jest niekonstytucyjna. Wyrok zapad? ju? podczas pierwszych rz?dów Zjednoczonej Prawicy. Nowa w?adza zapocz?tkowa?a wówczas okres braku natychmiastowego og?aszania cz??ci wyroków Trybuna?u Konstytucyjnego.
Mimo wyroku TK Sejm VIII kadencji dokona? wyboru 5 s?dziów Trybuna?u, a Prezydent dokona? ich zaprzysi??enia. Od tego czasu cz??? ?rodowisk przeciwnych Zjednoczonej Prawicy nazywa wybranych w ten sposób s?dziów “dublerami”.
Ustawa swoje, Trybuna? swoje…
Zjednoczona Prawica uchwali?a ustaw?, na mocy której Trybuna? Konstytucyjny co do zasady ma orzeka? w pe?nym sk?adzie, co wymaga udzia?u co najmniej 13 s?dziów. Nowelizacja zosta?a zaskar?ona do Trybuna?u, który rozpatrzy? j? i uzna? za niekonstytucyjn?, orzekaj?c w sk?adzie niezgodnym z ni? (w rozprawie wzi??o udzia? 12 s?dziów). W zwi?zku z powy?szym strona rz?dowa odmówi?a opublikowania wyroku, powo?uj?c si? na niewystarczaj?c? ilo?? s?dziów w sk?adzie orzekaj?cym do jego wydania.
Nowa w?adza i jej postulaty
Koalicja Obywatelska sz?a do wyborów z has?em polepszenia relacji z Uni? Europejsk? oraz dopuszczeniem aborcji do 12. tygodnia ?ycia. Lewica proponowa?a jeszcze wi?ksz? liberalizacj? dotycz?c? prawa do przeprowadzania zabiegów przerywania ci??y. Obietnice przedwyborcze i rzeczywisto?? cz?sto nie id? w parze, warto si? jednak przyjrze? temu, na jakie trudno?ci w przeprowadzeniu napotka?yby wskazane propozycje oraz jakie mog?oby by? ich uzasadnienie w kontek?cie wywarcia wp?ywu na TK przez now? w?adz?.
Przywo?ane postulaty mog? natrafi? na problemy prawne wynikaj?ce z orzecznictwa Trybuna?u Konstytucyjnego. Na mocy obowi?zuj?cych przepisów nie ma mo?liwo?ci wprowadzenia postulatu dotycz?cego aborcji, poniewa? podwa?a?by on opublikowane wyroki TK z 1997 roku oraz wspomniany ju? wyrok z 2020 roku. Wyroki TK mog? zosta? równie? omini?te. Nowa w?adza, próbuj?c wprowadzi? postulat aborcji do 12. tygodnia, mog?aby pój?? w stron? stworzenia furtki w postaci dekryminalizacji przeprowadzania aborcji i pomocnictwa w dokonywaniu. W tym przypadku w?adza mog?aby si? powo?ywa? na domniemanie konstytucyjno?ci, a jakakolwiek interwencja Trybuna?u by?aby dla TK obci??eniem. Podwa?enie statusu Trybuna?u i przeprowadzenie reform (naruszaj?cych co prawda prawo) pozwoli?oby na wprowadzanie trwa?ych gruntownych zmian w prawie aborcyjnym, co by?oby bardzo trudne do odwrócenia, maj?c w pami?ci skal? protestów proaborcyjnych z 2020 roku.
Wydawa? si? mo?e, ?e protesty te by?yby znacznie liczniejsze ni? protesty obro?ców Trybuna?u. Koalicja rz?dz?ca mog?aby w spo?ecze?stwie przedstawia? si? jako ta, która próbuje wyzwoli? kobiety spod “nieludzkiego” Trybuna?u Konstytucyjnego, daj?c im prawo do decydowania o w?asnym ciele. Wówczas Trybuna? móg?by sta? si? g?ównym wrogiem ulicy, a argumentacja za przeprowadzeniem czystki w Trybunale odnosi?aby si? do politycznych hase? o “naprawie instytucji” po rz?dach PiSu.
?wie?e powyborcze postulaty
Po og?oszeniu wyników wyborów do mediów przedostawa?y si? irracjonalne pomys?y o mo?liwo?ci podwa?enia sk?adu TK przy zastosowaniu uchwa?y Sejmu. Tego typu pomys?y na pewno nie skutkowa?yby “przywróceniu praworz?dno?ci”, które to hucznie g?osi?y od 8 lat si?y ówczesnej opozycji.
Symptomem zmierzania do konfliktu, w której rol? odegra TK, s? równie? dzia?ania nowego premiera. Donald Tusk og?osi?, ?e rz?d b?dzie zmierza? do wprowadzenia aborcji do 12. tygodnia. S? tylko 2 sposoby, aby doprowadzi? do wprowadzenia tego postulatu w ?ycie. Pierwszym z nich jest zmiana Konstytucji, na co obecny rz?d nie ma wymaganej liczby g?osów; drugi mo?e oznacza? prób? podwa?enia statusu s?dziów TK oraz podwa?ania wydanych i opublikowanych wyroków. Stworzy to kolejne pole do interpretacji prawników i otworzy po raz kolejny wojn? o Trybuna?…
Perspektywa na przysz?o?? s?dziów TK, czyli zmiany na twardo vs ?agodny kurs
Niektórzy prawnicy zd??yli ju? zaj?? skrajne stanowisko w sprawie “oczyszczenia” polskiego systemu prawnego. Prof. Marek Safjan podkre?la?, po pierwsze, ?e nale?y poprzez uchwa?y Sejmu odwo?a? zaprzysi??onych s?dziów TK, którzy, jego zdaniem, zasiadaj? w tym organie bezprawnie, a tak?e, i? wyroki wydawane przez sk?ad TK, w którym znajdowali si? “dublerzy”, nie maj? mocy prawnej.
Cz??? ?rodowiska prawniczego próbuje równie? podwa?a? status Julii Przy??bskiej jako prezesa Trybuna?u Konstytucyjnego wskazuj?c na mo?liwo?? wyga?ni?cia jej kadencji jako prezesa. Jako Prezes TK Przy??bska mog?aby zablokowa? odsuni?cie s?dziów od orzekania, czym godzi?aby w zamiary nowej w?adzy.
Nieco inny pogl?d na ca?? spraw? opiera si? na przekonywaniu do uchwalenia przez Sejm ustawy, która mia?aby na celu opró?nienie miejsc zajmowanych przez “dublerów”. Takie dzia?anie wymaga?oby jednak kompromisu z Prezydentem Andrzejem Dud?, od którego podpisu zale?a?oby ca?e przedsi?wzi?cie.
Pierwsze dzia?ania
Nowa w?adza opublikowa?a w Dzienniku Ustaw wyrok Trybuna?u Konstytucyjnego, dodaj?c do niego adnotacj? w której powo?ywa?a si? na wyroki ETPC, wskazuj?c, ?e “Trybuna? Konstytucyjny jest pozbawiony cech trybuna?u powo?anego ustaw?, gdy w jego sk?adzie zasiada osoba nieuprawniona”.
Tego typu dzia?anie, wyst?puj?ce w Polsce po raz pierwszy, wskazuje, ?e dzia?ania w?adzy b?d? zmierza?y do podwa?enia statusu s?dziów i nieuznawania mocy prawnej orzecznictwa organu konstytucyjnego w aktualnym sk?adzie.
Zagranica za zmianami?
Wydaje si?, ?e zmianom w Trybunale Konstytucyjnym b?d? kibicowa?y równie? zagraniczne instytucje i o?rodki. Zachodz?ca kolizja prawa konstytucyjnego z prawem unijnym, stanowi?ca powa?ny problem, mimo wynikaj?cego z Konstytucji i orzecznictwa TK nadrz?dnego charakteru Konstytucji, mo?e zosta? naruszona wol? polityczn?. Wspomniana wola polityczna b?dzie podwa?a?a orzecznictwo organu konstytucyjnego, a stosowa?a normy wywiedzione z prawa unijnego i orzecznictwa Trybuna?u Sprawiedliwo?ci Unii Europejskiej oraz Europejskiego Trybuna?u Praw Cz?owieka, naruszaj?c tym samym polski porz?dek prawny.
Nieprzychylnie o orzecznictwie i funkcjonowaniu obecnego Trybuna?u Konstytucyjnego wypowiada? si? chocia?by by?y Prezes Federalnego Trybuna?u Konstytucyjnego Niemiec o?wiadczaj?cy, i? polski organ konstytucyjny jest “atrap?”. Zagraniczne instytucje, takie jak np. Europejski Trybuna? Praw Cz?owieka, dopu?ci?y si? nawet w swoim orzecznictwie podwa?ania statusu “s?dziów dublerów”, na co odpowiedzia? Trybuna? Konstytucyjny uznaj?c podwa?anie statusu s?dziów w Polsce przez ETPC za niezgodne z obowi?zuj?cym w Polsce prawem i b?d?ce przekroczeniem kompetencji tego organu.
Trybuna? Konstytucyjny nie ma ju? mocy?
Sprawa Kami?skiego i W?sika pokazuje, ?e nowa w?adza nie przebiera w ?rodkach. Podwa?enie prezydenckiej prerogatywy w postaci prawa ?aski (zgodnie z wyrokami Trybuna?u Konstytucyjnego, konstytucyjne prawo ?aski obejmuje prawo do zastosowania abolicji indywidualnej, wy??cza równie? prawo do oceny zastosowania tego prawa przez inne organy, np. przez S?d Najwy?szy) pokazuje, i? przepisy i ich wyk?adnia dokonana przez Trybuna? Konstytucyjny w nowej rzeczywisto?ci mog? straci? realn? moc.
Rz?d podwa?a orzeczenia Trybuna?u, nie tworz?c ?adnego aktu prawnego i nie powo?uj?c si? na ?aden, uznaj?c, i? organ konstytucyjny zosta? obsadzony w sposób niezgodny z przepisami, a wi?c jego orzeczenia s? niewi???ce z mocy prawa. Dzieje si? tak, mimo tego, i? Konstytucja RP wskazuje na ostateczn? moc orzecze? Trybuna?u.
Jak na spór reaguje PiS?
Nowa opozycja nie zamierza pozosta? bierna wobec widma podwa?ania statusu Trybuna?u. Jednym z najbardziej znacz?cych g?osów stoj?cych po stronie zmian dokonanych w okresie “dobrej zmiany” jest s?dzia S?du Najwy?szego Kamil Zaradkiewicz. Wskazuje on, i? proponowane nowe rozwi?zania podwa?aj? status organu konstytucyjnego. Przywo?uje on tak?e wyroki TK stanowi?ce o niemo?liwo?ci podwa?ania statusu s?dziów.
Zaradkiewicz skomentowa? dodanie adnotacji do najnowszego wyroku TK i stwierdzenia p?yn?ce z obozu w?adzy o tym, ?e teraz ka?dy wyrok, który wyda? sk?ad podwa?any przez w?adz? b?dzie opatrzony tego typu wst?pem. Wskaza?, i? w Konstytucji nie ma wzmianki o mo?liwo?ci dodawania anonimowych adnotacji przy publikacji wyroków.
Wa?n? rol? w obronie Trybuna?u mo?e równie? odegra? Prezydent Andrzej Duda, który b?dzie móg? broni? swojej decyzji z pocz?tków pierwszej kadencji prezydenckiej i prawa do zaprzysi??ania cz?onków TK. Mo?e on równie? szuka? dzia?a? maj?cych by? podstaw? do znalezienia rozwi?za? kompromisowych, które pozwol? wszystkim stronom uzna?, ?e nie maj? zastrze?e? do obsady organu. Postawa Prezydenta b?dzie pewnie zwi?zana ze sposobem traktowania go i respektowaniem korzystania z jego konstytucyjnych uprawnie? przez now? w?adz?.
Dwa polityczne wyj?cia i zagro?enia
W przypadku, je?li ta kadencja Sejmu nie znajdzie rozwi?zania, które zadowoli?oby ka?d? ze stron, mo?e nas w Polsce czeka? stan permanentnego podwa?ania statusu s?dziów. Koalicja Obywatelska b?dzie podwa?a? s?dziów wybranych przez PiS, a PiS nie pozostanie d?u?ny i b?dzie robi? to samo z przysz?ymi nominatami KO.
Znalezienie rozwi?zania problemu mo?e kosztowa? naruszenie obowi?zuj?cych przepisów prawa, poprzez ich rozbudowan? interpretacj?. Pierwszym celem w?adzy, jak ju? to zosta?o wspomniane, b?dzie doprowadzenie do podwa?enia statusu s?dziów organu konstytucyjnego, odsuni?cie ich od orzekania, a nast?pnie powo?anie nowego sk?adu.
Je?li chodzi o to, co nastanie po obsadzeniu na nowo TK, nale?y wskaza?, ?e ?cieraj? si? ze sob? dwa pogl?dy. Pierwszy z nich oznacza wznowienie post?powa?, które zosta?y wydane przez sk?ad w ramach, którego by?y obecne “osoby nieuprawnione”. Tego typu rozwi?zanie prowadzi?oby do mo?liwo?ci orzekania w inny sposób ni? zosta?o to uczynione przez obecny sk?ad organu konstytucyjnego. Rozwi?zanie to by?oby kusz?ce dla nowej w?adzy z powodu szansy na podwa?enie wyroku TK w sprawie aborcji, co u?atwi?oby realizacj? postulatu wyborczego.
Cz??? g?osów wskazuje na to, ?e aby uchroni? kraj przed chaosem (zwolennicy pogl?du o b??dnym obsadzeniu TK przywo?uj? liczb? oko?o 100 orzecze? TK, które nale?a?oby uniewa?ni?), po odsuni?ciu “dublerów” nowo wybrany sk?ad TK móg?by orzekaj?c w pe?nym sk?adzie “ratyfikowa?” orzeczenia poprzedniego sk?adu. Pytanie, czy post?pi?by tak ze wszystkimi orzeczeniami, czy unika?by potwierdzenia obowi?zywania tych uznawanych za kontrowersyjne. Co ponownie stworzy?oby mo?liwo?? do orzekania inaczej, ni? zosta?o to zrobione dotychczas.
Niektórzy proponowali równie? mo?liwo?? wszcz?cia post?powa? dyscyplinarnych wobec s?dziów TK. Tego typu dzia?anie mia?oby charakter precedensu w historii dzia?ania tego organu. Uniemo?liwi?oby tak?e jego dalsze funkcjonowanie i pog??bi?oby problem.
Chaos realn? wizj? przysz?o?ci?
Trybuna? Konstytucyjny mo?e by? jednym z najwa?niejszych bastionów Zjednoczonej Prawicy po utracie w?adzy. Mo?e on uznawa? akty prawne uchwalane przez now? w?adz? za niekonstytucyjne, co utrudni jej funkcjonowanie.
Zmiany w TK, jakikolwiek przyjm? charakter, b?d? mia?y za cel pomóc nowej w?adzy w realizacji jej programów politycznych. W przeprowadzeniu zmian pomo?e cz??? znacz?cych ?rodowisk prawniczych. Przychylnym okiem na zmiany spojrz? równie? instytucje europejskie, które oczekuj? od TK bardziej przyjaznego orzecznictwa wzgl?dem prawa unijnego.
Zmiany w Trybunale s? kluczowe dla nowej w?adzy, bowiem pozwol? jej na przeprowadzanie innych skomplikowanych reform (mi?dzy innymi sprawa KRS, czy s?dziów powo?anych podczas funkcjonowania jej poprzedniej kadencji) i sprz?tanie po “dobrej zmianie” bez obaw o mo?liwo?? podwa?enia realizowanych rozwi?za?, przez organ, którego sk?ad w sporej cz??ci zosta? wybrany przez poprzedni? w?adz?.
A mo?e jednak jest pozytywne zako?czenie?
Piotr Trudnowski przypomnia? niedawno, ?e Klub Jagiello?ski ju? w grudniu 2015 roku, a wi?c w czasie “pierwszej wojny o Trybuna?” zaproponowa? wybór sk?adu organu konstytucyjnego wi?kszo?ci? ? Sejmu. Rozwi?zanie to sprzyja?oby transparentno?ci wyboru, pozwala?oby na udzia? opozycji w wyborze s?dziów, a sk?ad organu, by?by wobec tego wynikiem kompromisu politycznego. Pozwoli?oby to na uchronienie pa?stwa od sytuacji, w której aktualnie si? znajdujemy.
Iskierk? nadziei na popraw? sytuacji jest zwi?kszona liczba propozycji g?oszonych przez polityków obecnej kadencji. Zacz??o si? od Krzysztofa Bosaka, który zaproponowa? “reset konstytucyjny”, w ramach którego sk?ady najwa?niejszych organów wymiaru sprawiedliwo?ci mia?yby zosta? wyzerowane i powo?ane na nowo. Na t? propozycj? wst?pnie pozytywnie zareagowa? Prezydent Andrzej Duda, który stwierdzi?, ?e jest gotowy do rozmowy z ka?dym, kto zaproponuje konkretne propozycje.
Zdaje si?, ?e mimo pocz?tkowej niech?ci, równie? strona rz?dowa by?aby gotowa na tego typu rozwi?zanie. Donald Tusk zaproponowa? niedawno podobne rozwi?zanie do tego, o którym wspomina? Piotr Trudnowski, a które ma by? przygotowywane przez Ministra Sprawiedliwo?ci Adama Bodnara. W pomy?le rz?dz?cych sk?ad TK mia?by zosta? wybrany wi?kszo?ci? ? g?osów.
Wspomniane propozycje budz? nadziej? na to, ?e wszystkie strony sporu politycznego pr?dzej czy pó?niej usi?d? do rozmów i zaprowadz? nowy porz?dek, który zako?czy wojn? o Trybuna? Konstytucyjny.
