Bruksela lubi powtarza?, ?e jest wp?ywowym aktorem na globalnej arenie, blokiem rozwini?tych pa?stw, szczególnie sprawczym w kontek?cie pa?stw z najbli?szej zagranicy. Jednak zarówno wielomiesi?czna s?abo?? w trakcie rozpocz?tego przez Putina w czerwcu 2021 r. szanta?u energetycznego, jak i dalsza bezsilno?? w sprawie wprowadzenia sankcji na rosyjski gaz podwa?aj? t? tez?. Sytuacja krótkoterminowa jest nadal wra?liwa.
Minister energii Ukrainy, German Galushchenko, w niedawnej wypowiedzi dla Politico podkre?li?, ?e Ukraina raczej nie przed?u?y kontraktu na tranzyt rosyjskiego gazu, który trwa do ko?ca przysz?ego roku. Wcze?niej prezes Gazpromu, Alexei Miller, zagrozi? zako?czeniem eksportu gazu rosyjskiego, je?eli ukrai?ski Naftogaz nie zako?czy stara? drog? prawn? o odszkodowanie za przej?te si?? w 2014 r. przez Rosj? aktywa z sektora energetycznego.
Te dwie wypowiedzi powinny w europejskich stolicach zapali? lampk? ostrzegawcz?. Przypominaj? one o dalszym uzale?nieniu od rosyjskiego gazu i nieprzemijaj?cej potrzebie troski o bezpiecze?stwo energetyczne, który nadal cz??ciowo wisi na dwóch nieprzewidywalnych, zewn?trznych aktorach, b?d?cych w stanie wojny.
Jaka b?dzie kolejna zima?
Za nami zima i momentami ch?odna wiosna w warunkach inwazji najwi?kszego dostawcy w?glowodorów do UE na pa?stwo powi?zane umow? stowarzyszeniow? do UE. Urlopy i s?oneczna pogoda sprawiaj?, ?e zapominamy o kosztach ogrzewania w naszych domach. Mniej zastanawiamy si? nad wolumenami gazu przesy?anymi do UE, które wp?ywaj? na ten koszt, i spójno?ci? Zachodu w przestrzeganiu i poszerzaniu sankcji wobec Kremla.
Tego komfortu nie mog? mie? decydenci i ca?y sektor energetyczny, musz?cy przygotowa? si? do kolejnej zimy, która – niestety – najprawdopodobniej przebiegnie w sytuacji dalszej wojny za nasz? wschodni? granic?.
Wobec szeregu sankcji, które uda?o si? na?o?y? przez UE na Rosj?, nie ma w?ród nich sankcji na gaz ziemny albo cho?by planów, co zrobi? na wypadek zmiany polityki Moskwy w tym obszarze. Mo?na odnie?? wra?enie, ?e w tym zakresie Unia odda?a si? na pastw? woli W?adimira Putina, który ma tutaj wolne pole do realizacji swojej polityki.
Co wi?cej, wed?ug prognozy analityków brukselskiego think tanku Bruegel od marca br. do lutego 2024 r. pa?stwa unijne mog? przes?a? na konta rosyjskich spó?ek energetycznych za gaz a? 21 mld euro w scenariuszu jego przesy?u na ubieg?orocznym poziomie cenowym i wolumenowym. To kolejne zewn?trzne ?rodki zasilaj?ce rosyjsk? inwazj? na Ukrain?. Ju? od marca 2022 r. do lutego 2023 r. UE zap?aci?a za rosyjski gaz ziemny a? 53 mld euro.
Ile rosyjskiego gazu dalej p?ynie do UE?
Pomimo braku na?o?enia sankcji przez Bruksel? na ten surowiec Moskwa sama przerwa?a dostawy do wielu pa?stw Unii i znacz?co obni?y?a ca?kowity eksport b??kitnego paliwa. Jednak nie oznacza to ca?kowitego embarga dla wszystkich pa?stw UE. Wiele z kontraktów podpisanych przez Gazprom jest nadal realizowanych, nawet je?li mówimy o znacz?co mniejszych strumieniach.
Wed?ug lipcowej publikacji Oxford Institute for Energy Studies (OIES) od 1 stycznia do 20 maja na unijny rynek przez gazoci?gi wp?yn??o jedynie 8,5 mld m3 rosyjskiego gazu. Dla porównania – w tym samym okresie w 2022 r. i 2023 r. by?o to odpowiednio 40 mld m3 i 59 mld m3. Pozosta?a, podobna cz??? eksportu gazu naturalnego z Rosji do UE by?a w postaci skroplonej – ok. 7,8 mld m3 w okresie stycze?-kwiecie? 2023 r.
Raport Polskiego Instytutu Ekonomicznego, „Bezpiecze?stwo dostaw gazu w UE. Od kryzysu o niezale?no?ci”, podkre?la zesz?oroczny, prawie 30% wzrost importu LNG z Rosji do UE. Skroplony gaz by? sprzedawany bez wymogu zap?aty rublami i p?yn?? g?ównie do portów znajduj?cych si? we Francji, Hiszpanii i Belgii, a stamt?d tak?e w g??b kontynentu.
Chocia? Nord Stream 1 i Gazoci?g Jamalski nie przesy?aj? b??kitnego surowca, a Nord Stream 2 ostatecznie nie zacz?? dzia?a?, to nadal funkcjonuje po??czenie przez Ukrain? i gazoci?g TurkStream przez Turcj?.
Jak pokazuj? cho?by wypowiedzi z pocz?tku tego tekstu, szczególnie newralgiczna jest sytuacja wokó? tranzytu przez ukrai?ski odcinek gazoci?gu „Braterstwo”. Zreszt? to w?a?nie ten ruroci?g mocno odczuwa? zawirowania geopolityczne tak?e w 2006 i 2009 r. Aktualnie p?ynie nim wolumen o rocznej skali ok. 13 mld m3, co jest warto?ci? nawet 5-krotnie mniejsz? ni? w czasach ?wietno?ci, ale nadal jest to wolumen kluczowy dla cz??ci z pa?stw UE. Jego przysz?o?? jest bardzo niepewna nie tylko ze wzgl?du na wojn?, ale równie? ko?cz?cy si? w przysz?ym roku kontrakt na tranzyt.
Mo?e zaskakiwa?, ?e ta umowa nie zosta?a przez ?adn? ze stron dotychczas zerwana. Najwyra?niej sta?e ?ród?o dochodu, mo?liwo?? wirtualnego rewersu gazu (wykorzystywanie go do transakcji z zachodnimi sojusznikami) i stabilizacja sytuacji energetycznej u zachodnich sojuszników przewa?y?a szale w Kijowie nad polityk? os?abiania Rosji.
Drugim kluczowym po??czeniem jest TurkStream, biegn?cy z Rosji przez Turcj? i Bu?gari? do Serbii, Macedonii P?n., Grecji i na W?gry. Obecny wolumen p?yn?cy tym kierunkiem OIES szacuje na ok. 12,5 m3 w skali rocznej.
Szczególnie nerwowo sytuacji przygl?da si? S?owacja, uzale?niona od gazoci?gu „Braterstwo”, która zgodzi?a si? na p?atno?? za gaz rublami i jej kontrakt z Gazpromem (6,5 mld m3 rocznie) obowi?zuje a? do 2028 r.
Oba ruroci?gi s? bacznie obserwowane te? przez W?gry, które zawar?y w 2021 r. 15-letni? umow? z Gazpromem na dostawy 4,5 mld m3 gazu ziemnego przez ruroci?gi – 3,5 mld m3 przez TurkStream i 1 mld m3 przez Ukrain?. Ponadto rok temu w?gierska MVM postanowi?a zakupi? dodatkowe 5.8 mln m3 dzienne, co by?o jasnym sygna?em wobec dalszej polityki Budapesztu.
Austria to kolejne pa?stwo, które po inwazji rosyjskiej na Ukrain? nadal ma silne zwi?zki gazowe z Kremlem – kontrakt na 6 mld m3 do 2040 r., o którego wygaszeniu w Wiedniu nie s?ycha?. Co wi?cej, po zawirowaniach w lutym bie??cego roku poziom dostaw wróci? do stanu przedwojennego – zaopatrywania ok. 60-70% zapotrzebowania na ten no?nik energii pa?stwa austriackiego.
Z innych pa?stw licz?cych na utrzymanie szlaków gazoci?gowych jest Grecja – jedyny kraj, który podpisa? kontrakt z Gazpromem ju? po inwazji na Ukrain?. Ateny maj? umow? z Moskw? na 2 mld m3 gazu rocznie do 2026 r. i 0,6 mld m3 rocznie do 2030 r. przez TurkStream i terminal LNG. Jednak Grecja jest o tyle w dobrej sytuacji, ?e ma mo?liwo?? radzenia sobie z ewentualnym szokiem w dostawach przez gazoci?g poprzez swój potencja? odbioru gazu skroplonego. Ponadto w przysz?ym roku w Alexandroupoli zostanie otwarty nowy terminal regazyfikacyjny.
Przygotowa? si? na zaci?ni?cie p?tli
Opis wy?ej pokazuje przysz?o??, w której kontrakty biznesowe by?y jedynym czynnikiem wp?ywaj?cym na wolumen przesy?anego gazu. Jednak tak nie jest. Oprócz celu Unii Europejskiej, aby odci?? si? do rosyjskiego gazu do 2027 r., to istnieje jeszcze jedna wa?na zmienna – polityczne decyzje zapadaj?ce w Moskwie.
Dalsze uzale?nienie cz??ci pa?stw sk?ania do spojrzenia nie tylko na najbardziej prawdopodobne scenariusze na najbli?sz? zim? – drogie, ale ci?g?e zapewnienie dostaw na podobnym poziomie do ostatniej zimy z Federacji Rosyjskiej.
Warto równie? przyjrze? si? dwóm skrajnym scenariuszom w najzimniejszych okresach zimy. Pierwszy scenariusz – Moskwa zakr?ca kurki w gazoci?gach biegn?cych do UE. Drugi – odkr?ca kurki i gaz p?ynie w du?o wi?kszych wolumenach w zachodnim kierunku.
Cho? s? to diametralnie ró?ne sytuacje, to oba nios? ze sob? zagro?enia i b?d? wymaga? wspólnej reakcji UE. Jednak ?eby ta odpowied? by?a skuteczna, trzeba ju? j? powoli wdra?a?. A nie by? pewnym, ?e Rosja w swojej polityce wobec eksportu gazu nic nie zmieni.
Pierwszym scenariuszem jest ca?kowite zatrzymanie przesy?u gazu z Rosji do UE poprzez oba opisane wy?ej gazoci?gi. Wed?ug analizy Bruegel, „Europe’s gas outlook for 2023”, ca?kowite zatrzymanie dostaw rosyjskiego gazu poprzez ruroci?gi b?dzie wymaga?o oszcz?dno?ci w u?yciu tego surowca na poziomie 20% wzgl?dem 5-letniej ?redniej, aby osi?gn?? unijny cel 90% zape?nienia magazynów gazu do 1 pa?dziernika 2023 r. I to pomimo faktu sprzyjaj?cemu europejskiemu rynkowi energii stopniowego powrotu do pracy francuskich elektrowni j?drowych, które zmniejsz? zapotrzebowanie na wykorzystywanie gazu w produkcji energii elektrycznej.
We wspominanej analizie OEIS jej autorzy zasymulowali 4 scenariusze, w których to wzi?li pod uwag? tak?e 2 skrajne – zaprzestanie tranzytu do Europy przez Ukrain? i TurkStream, a tak?e zwi?kszenie przesy?u przez gazoci?g Braterstwo do 60 mld m3 i utrzymanie aktualnego przesy?u 15,75 mld m3 przez TurkStream (ze wzgl?du na ograniczenia w przepustowo?ci na turecko-bu?garskim interkonektorze). W publikacji oszacowano, ?e w latach 2023-2025 ?rednia ró?nica ceny mi?dzy tymi scenariuszami to 47% ceny, która obowi?zywa?aby w sytuacji braku przesy?u (naturalnie wysokiej ze wzgl?du na niedobory). Wyliczono równie? wp?yw na ceny w?gla na europejskim rynku (popyt na w?giel wzrasta wraz z zwi?kszeniem cen gazu) – koszt zakupu gazu na rynku TTF zwi?kszaj?cy si? o 1% oznacza?by 0.47% wzrost cen w?gla (API 2).
Co istotne, OEIS podkre?la, ?e po 2026 r. Rosja mocno utraci swoj? pozycj? na europejskim rynku ze wzgl?du na wzrost produkcji LNG na ca?ym ?wiecie, post?puj?c? dekarbonizacj? UE, 2 razy mniejszy wp?yw na ceny w 2026-2030 ni? w 2023-2025, a tak?e wyga?ni?cie du?ej cz??ci z obowi?zuj?cych kontraktów mi?dzy pa?stwami europejskimi a Rosj?.
Bazuj?c na do?wiadczeniach poprzedniej zimy, tak?e Kamil Lipi?ski w raporcie PIE podejmuje si? próby takich szacunków, wed?ug których wstrzymanie dostaw rosyjskiego gazu w zimie mo?e oznacza? konieczno?? ograniczenie zu?ycia gazu w porównaniu do 2021 r. o 11% przez Polsk?, o 23% przez Niemcy i 24% przez W?ochy. Z kolei analiza Bruegel zaznacza, ?e zatrzymanie tranzytu przez Ukrain? b?dzie wymaga? ??cznego zmniejszenia zu?ycia gazu ziemnego na poziomie 17%, natomiast ca?kowite zatrzymanie dostaw przez gazoci?gi z Rosji nawet 20%. Tak du?a redukcja konsumpcji niestety prze?o?y?aby si? na kondycji europejskiej gospodarki. Ale ten wp?yw nie b?dzie tak du?y, je?eli ju? wcze?niej pa?stwa wezm? to zagro?enie na powa?nie i zaczn? dzia?a? wyprzedzaj?co.
CZYTAJ TAK?E:
TYSZKA-DROZDOWSKI: Stan Europy
KITA: Wielka gra ma?ej Giorgii. Czy prawica ma szanse przej?? UE?
Próba dla unijnej spójno?ci
Scenariusz drugi mo?e wydawa? si? na pierwszy rzut oka korzystny. Zw?aszcza z perspektywy pojedynczego obywatela mieszkaj?cego w starym domu na przedmie?ciach Brukseli, Wiednia, Berlina czy Pary?a. Wi?cej gazu oznacza ni?sz? jego cen? i potencjalnie cieplejszy dom zim?.
Jednak, patrz?c na szersz? perspektyw?, by?by to niezwykle trudny stress-test dla spójno?ci UE w polityce ograniczania rosyjskich wp?ywów bud?etów, które finansuj? inwazj? na Ukrain?.
Skoro sankcje na gaz do dzisiaj nie zosta?y wprowadzone, mimo ?e jego przesy? by? du?o ni?szy ni? w rozwa?anej sytuacji, to czy mo?na si? spodziewa?, ?e cz??? europejskich stolic nie skorzysta z tej kusz?cej propozycji? Z taniego no?nika energii, który pozwoli uspokoi? wewn?trzne napi?cia spo?eczne wobec niezwykle wysokich cen energii w ostatnich latach i rekordowych subsydiów wytoczonych na walk? z nimi w obronie obywateli (pa?stwa cz?onkowskie wyda?y na ten cel zesz?ej zimy ponad 650 mld euro).
Moskwa mo?e próbowa? rozgrywa? pa?stwa wewn?trz UE wobec siebie, oferuj?c atrakcyjne dostawy gazu w zamian za blokowanie najbardziej niekorzystnych dla siebie inicjatyw – w tym poszerzenia sankcji unijnych na sektor gazowy. W najczarniejszym scenariuszu, gdy zainteresowanie przed?u?aj?c? si? wojn? za unijn? granic? b?dzie mala?o, nagle mo?e okaza? si?, ?e nie tylko mo?na zwi?kszy? przesy? przez Ukrain?, ale tak?e naprawi? i wykorzysta? mniej uszkodzon? nitk? Nord Stream 2…
Pierwszym po W?grzech (o których postawie wiele ju? napisano i Czytelnikowi postawy Budapesztu nie trzeba przedstawia?) blokuj?cym zatrzymanie lawiny b??kitnego gazu mo?e by? Austria. W ?wietnym artykule na ?amach Politico Matthew Karnitschnig maluje obraz zachowawczego pa?stwa wobec zdecydowanej polityki wobec Moskwy po rosyjskiej inwazji na Ukrainie, którego przywi?zanie do Rosji i p?yn?cego z tego kierunku gazu nie zosta?o prze?amane. Austriacki publicysta przytacza dane, wed?ug których w zesz?ym roku Rosja nadal by?a drugim najwi?kszym zagranicznym inwestorem w Austrii (ok. dwukrotnie wi?cej ni? Stany Zjednoczone lub W?ochy), a tak?e badania Kijowskiej Szko?y Ekonomicznej, które wskazuj?, ?e prawie 2/3 przebadanych firm planuje kontynuowa? dzia?alno?? na terytorium Federacji Rosyjskiej.
W ostatnich miesi?cach tak?e austriacki bank, Raiffeisen Bank, sta? si? symbolem podtrzymywanych zachodnich powi?za? z Rosj? poprzez brak ograniczenia dzia?alno?ci i ogromnych zysków, osi?ganych tak?e poprzez dzia?alno?? kredytow?.
Niestety, perspektywy nie wskazuj?, ?e ta ostro?na polityka austriacka si? zmieni. W sonda?ach na prowadzeniu jest Partia Wolno?ci – ugrupowanie przeciwne sankcjom na Rosj? – a wybory parlamentarne w tym kraju odb?d? si? ju? w przysz?ym roku.
Scenariusz zwi?kszenia przesy?u gazu ziemnego mo?e na dobre zburzy? od samego pocz?tku przeciekaj?c?, ale istniej?c? spójno?? unijn? – przyj?cie 11 pakietów sankcji, nawet je?li nie spe?niaj? wszystkich naszych oczekiwa?, to s? one wyra?nym dowodem si?y UE.
***
Niezale?nie od decyzji Kremla w kwestii dalszego eksportu rosyjskiego gazu do UE, w interesie Europy jest wyd?u?enie aktualnie obowi?zuj?cego 15% celu redukcji zu?ycia gazu do jesieni i w praktyce wdro?enie wcze?niej ustalonych wspólnych unijnych zakupów gazu. To dawa?oby wi?ksz? odporno?? na ewentualne szoki. Co wi?cej, by?by to impuls do szybszego odchodzenia od rosyjskiego gazu, którego dostawy prawdopodobnie zostan? wstrzymane wraz z ko?cem kontraktu 2024 r. na przesy? na najbardziej przepustowym odcinku – tranzycie przez Ukrain?.
Poza planami redukcji, UE musi przyspieszy? obecne inwestycje w budowanie interkonektorów, p?ywaj?cych terminali na gaz skroplony FSRU i rozbudowy obecnych terminali. Budowanie po??cze? powoduje zwi?kszenie odporno?ci przed ugi?ciem si? przed polityk? energetyczn? wobec Putina – w obu opisanych scenariuszach. Tak?e odpowiedzialna i wielowymiarowa zielona transformacja europejskiej gospodarki mo?e d?ugotrwale ograniczy? zapotrzebowanie na ten surowiec.
Inicjatyw?, która zamkn??aby temat raz na zawsze, by?oby znacz?ce przyspieszenie terminu ca?kowitego odci?cia si? od rosyjskiego gazu – innymi s?owy wprowadzenia jak najszybszych sankcji na import rosyjskiego gazu przez gazoci?gi (kwestia kontroli przesy?u LNG jest bardziej skomplikowana). Jest to jednak postulat, który nie jest politycznie realny na forum unijnym ze wzgl?du na prawdopodobny sprzeciw takich pa?stw jak W?gry, S?owacja, Austria czy Grecja, które nadal nie odesz?y od realizacji swoich kontraktów z Gazpromem. Ale warto nak?ada? nieustann? presj? w tym wzgl?dzie, aby walczy? o ograniczenie dostaw rosyjskiego gazu szybciej ni? unijny cel „przed 2027 r.”. Nie tylko, aby wspiera? Ukrain? w walce z imperialistycznym mocarstwem, ale tak?e aby dba? o w?asn? odporno?? na kolejne szanta?e Putina.
Tekst powsta? w ramach projektu: „Stworzenie forum debaty publicznej online”, finansowanego z dotacji Narodowego Instytutu Wolno?ci Centrum Rozwoju Spo?ecze?stwa Obywatelskiego.
